Σχόλια πάνω στη μελέτη του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ) με τίτλο «Τάσεις, προκλήσεις και προοπτικές των Κατασκευών στην Ελλάδα – 2025 Μελέτη για το Ταμείο Μηχανικών Εργοληπτών Δημοσίων Έργων (ΤΜΕΔΕ)»

Εισαγωγικά

Το πανηγυρικό κλίμα που επικρατεί εδώ και αρκετό καιρό στο δημόσιο λόγο για τον κλάδο της Κατασκευής με τα απανωτά ρεκόρ των μεγάλων κατασκευαστικών ομίλων (ενδ. [3], [2]) έρχεται να ενισχύσει η νέα κλαδική μελέτη του ΙΟΒΕ [1]. Η δημόσια εικόνα ενός κλάδου που δείχνει να έχει ανακάμψει σε μεγάλο βαθμό μετά την περίοδο της κρίσης σε όλο το φάσμα των έργων και με τις μηχανές να δουλεύουν “στο φουλ”, με το μόνο που φαίνεται να επισκιάζει τη λαμπερή βιτρίνα να είναι η εκτόξευση των εργατικών ατυχημάτων/δυστυχημάτων [4], γεγονός που άλλωστε συνδέεται άμεσα και πολύ στενά με την ακραία εντατικοποίηση που επικρατεί στα εργοτάξια όλης της χώρας. Το κατασκευαστικό κεφάλαιο, μεγάλο αλλά και μεσαίο, έχει καταφέρει, επιπλέον, να καθηλώσει τους μισθούς σε πραγματικά επίπεδα (αγοραστική δύναμη) χαμηλότερα σε σχέση με τα προ-κρίσης, δείχνοντας την ικανότητα του να διατηρεί την κερδοφορία τόσο σε περίοδο κρίσης όσο και εκτός αυτής. Πολύ σημαντική φαίνεται να είναι και η επιρροή των κλαδικών πολιτικών γύρω από το ζήτημα της στέγης, ενός εκ των βασικότερων προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα ο εργαζόμενος κόσμος συνολικά και ειδικά ο νεότερος. Στη συνέχεια παρουσιάζονται συνοπτικά κάποια σχόλια πάνω στα αποτελέσματα της μελέτης.   

Πρώτο σημείο δε θα μπορούσε να είναι άλλο από το “πετράδι του στέμματος”, το ανεκτέλεστο υπόλοιπο συμβάσεων. Όπως έχει γραφτεί επανειλημμένως οι μεγάλοι κατασκευαστικοί όμιλοι, οι εισηγμένοι στο χρηματιστήριο, έχουν συγκεντρώσει ένα τεράστιο νούμερο ανεκτέλεστου υπολοίπου, τιμή μάλιστα που αποτελεί ιστορικά υψηλή τιμή, από εποχές δηλαδή προ κρίσης. Στοιχείο κρίσιμο και για τη συζήτηση γύρω από το μισθολογικό ζήτημα στον κλάδο, όπου οι πραγματικοί μισθοί παραμένουν χαμηλότερα από την προ κρίσης εποχή και μάλιστα με τμήμα εργαζομένων (μηχανικοί και τεχνικοί) να μην καλύπτονται καν από συλλογική σύμβαση λόγω άρνησης των εργοδοτικών φορέων να προχωρήσουν στη σύναψή της [5]. Το νούμερο του υπολοίπου αποτελεί και το βασικό μοχλό πίεσης για εντατικοποίηση της εργασίας και κατάργηση των ωραρίων στις κατασκευές σε ένα ύφος “τώρα που υπάρχει δουλειά”, γραμμή που εδράζεται στη σχετικά πρόσφατη εμπειρία της κρίσης και ηγεμονεύει ιδεολογικά, δυστυχώς, σε σημαντικά κομμάτια εργαζομένων αλλά και αυτοαπασχολούμενων.  

 

Εδώ διακρίνεται η πρώτη μεγάλη διαφοροποίηση του κλάδου σε σχέση με την εποχή της κρίσης. Από το 2009 μέχρι το 2020 οι επενδύσεις των κατασκευαστικών επιχειρήσεων σε πάγιο κεφάλαιο δεν κάλυπταν ούτε τις αποσβέσεις (την ετήσια δηλαδή απαξίωση του παγίου κεφαλαίου) αναδεικνύοντας την αποεπένδυση και τη μείωση των παραγωγικών δυνατοτήτων του κλάδου στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. Από το 2021 και έπειτα αυτό αλλάζει και μάλιστα το ποσοστό των επενδύσεων ως προς την ακαθάριστη προστιθέμενη αξία των Κατασκευών από το 2021 και μετά είναι υψηλότερο στην Ελλάδα σε σύγκριση με τον μέσο όρο της ΕΕ-27.

Η παραγωγικότητα της εργασίας στις Κατασκευές στην Ελλάδα παρουσιάζει τάση μείωσης την περίοδο 2010-2024 και μάλιστα υπολείπεται σημαντικά τόσο σε σύγκριση με τη μέση παραγωγικότητα εργασίας στο σύνολο της ελληνικής οικονομίας, όσο και σε σχέση με τη μέση παραγωγικότητα εργασίας στις Κατασκευές στην ΕΕ-27. Η σύγκριση αυτή δείχνει, σύμφωνα με τη μελέτη, και την ύπαρξη ειδικών διαρθρωτικών παραγόντων (κατακερματισμός, χαμηλός ρυθμός υιοθέτησης νέων τεχνολογιών, κ.ά.), που επηρεάζουν την παραγωγικότητα εργασίας στον κλάδο των Κατασκευών. Παράγοντες που στην πλειοψηφία τους συνδέονται με την ύπαρξη πάρα πολλών μικρών και μικρομεσαίων επιχειρήσεων στον κλάδο. Η παραγωγικότητα εργασίας στις Κατασκευές στην Ελλάδα φαίνεται να παρουσιάζει λοιπόν απόκλιση σε σχέση με το μέσο όρο στην ΕΕ-27. Επιπλέον, οι αμοιβές στον κλάδο φαίνεται να ακολουθούν σχετικά καλά το επίπεδο παραγωγικότητας στον κλάδο στις περισσότερες χώρες της ΕΕ. Η “εκκαθάριση” λοιπόν του κλάδου από τις λιγότερο ανταγωνιστικές επιχειρήσεις (που συντελέστηκε ενδεχομένως στα χρόνια της κρίσης) φαίνεται να έχει αναστραφεί και πως δεν επηρεάζει την παραγωγικότητα στο σήμερα που βαίνει μειούμενη.

 

Παρά την αύξηση της απασχόλησης στον κλάδο είναι πολύ μεγάλη η διαφορά με τα προ κρίσης επίπεδα και -δεδομένου του ανεκτέλεστου- δίνει άλλη μία ένδειξη της ανάγκης για εργατικό δυναμικό του ελληνικού κατασκευαστικού κεφαλαίου αλλά, κυρίως, αναδεικνύει την αιτία της ραγδαίας αύξησης της εντατικοποίησης της εργασίας στον κλάδο από το 2019-2020 και μετέπειτα, αφού καλούνται πολύ λιγότεροι άνθρωποι να εκτελέσουν πολύ μεγαλύτερο όγκο έργων. Εδώ ανακύπτει και η πολύ μεγάλη σημασία της μάχης του ωραρίου (πέραν του μισθολογικού) για τους εργαζόμενους στον κλάδο και η άμεση ανάγκη να ωριμάσει το αίτημα για ανθρώπινους ρυθμούς εργασίας σε βάρος του “κατεπείγοντος” χαρακτήρα της παραγωγής όπως προβάλλεται, σε έναν κλάδο που δυστυχώς έχει συνδεθεί και διαχρονικά με την ακραία εκμετάλλευση της εργασίας (“ελαφρύ πεζικό του κεφαλαίου” [6]). 

Με βάση τις απαντήσεις των κατασκευαστικών επιχειρήσεων στην Έρευνα Οικονομικής Συγκυρίας που διενεργεί σε μηνιαία βάση το ΙΟΒΕ, η ανεπάρκεια εργατικού δυναμικού προβάλει -και το 2024- ως το βασικό εμπόδιο ανάπτυξης για τις εγχώριες κατασκευαστικές επιχειρήσεις.

Οι ειδικότητες τεχνίτες, χειριστές και ανειδίκευτοι αποτελούν κατά προσέγγιση το 86% των εργαζομένων στον κλάδο για το 2024. Ενδεικτικό σημείο του χαρακτήρα και της έντασης εργασίας στον κλάδο.  

Σύμφωνα με την Έρευνα Εργατικού Δυναμικού της ΕΛΣΤΑΤ περίπου οι μισοί εργαζόμενοι στον κλάδο εντάσσονται στην ηλικιακή κατηγορία 45-64 ετών. Τα επίσημα νούμερα φυσικά δεν περιλαμβάνουν τους 65+ που δουλεύουν παράνομα (υπό καθεστώς “μαύρης” εργασίας), κάτι δυστυχώς όχι σπάνιο στον κλάδο σε μια σειρά από ειδικότητες. Η ηλικιακή κατανομή των εργαζομένων του κλάδου αποτελεί (μετά την εντατικοποίηση) ακόμα ένα ισχυρό παράγοντα κινδύνου για τους εργαζόμενους που αναγκάζονται να δουλεύουν ακόμα και μετά τα 60-65 έτη και ειδικά αυτούς που απασχολούνται σε επικίνδυνες και πολύ επικίνδυνες εργασίες.

Στη μελέτη φαίνεται καθαρά πως η αγορά νέων στεγαστικών δανείων είχε υποχωρήσει την περίοδο 2015-2020 κοντά στα 650 εκατ. ευρώ κατά μέσο όρο ανά έτος, όταν στο παρελθόν ήταν πολλαπλάσια (15,2 δισ. ευρώ το 2007 και 7,2 δισ. ευρώ κατά μέσο όρο ετησίως την περίοδο 2007-2014). Από το 2021 παρουσιάζεται σημαντική αύξηση στις εκταμιεύσεις στεγαστικών δανείων, αν και από ιδιαίτερα χαμηλή βάση, η οποία συνδέεται και με την άνοδο της οικοδομικής δραστηριότητας. Η απόκλιση της οικοδομικής δραστηριότητας από τη χρηματοδότηση μέσω στεγαστικών από το 2014-2015 και μετά δείχνει -ενδεχομένως- και την όλο και μεγαλύτερη χρηματοδότηση του κλάδου της κατοικίας από “επενδυτική σκοπιά” και όχι στην κατεύθυνση της ιδιοκατοίκησης, γεγονός που ευθυγραμμίζεται και με το ότι παρόλη τη μεγάλη άνοδο της οικοδομικής δραστηριότητας το στεγαστικό πρόβλημα εντείνεται και οι τιμές των ακινήτων δεν δείχνουν μέχρι στιγμής σημάδια αποκλιμάκωσης. 

Η συντριπτική πλειονότητα των επιχειρήσεων του κλάδου των Κατασκευών στην Ελλάδα (96,4% το 2023) είναι πολύ μικρές επιχειρήσεις (αυτοαπασχολούμενοι και επιχειρήσεις με απασχόληση έως 9 άτομα). Ωστόσο, οι επιχειρήσεις αυτές αντιπροσώπευαν το 2022 το 38% της αξίας παραγωγής των Κατασκευών. Στον αντίποδα, μόλις 14 μεγάλες επιχειρήσεις απασχολούν περισσότερους από 250 εργαζόμενους, αλλά αντιπροσωπεύουν το 17% της αξίας παραγωγής των Κατασκευών. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις (απασχόληση από 10 έως 249 άτομα) αποτελούν το 3,6% του συνολικού πλήθους και συγκεντρώνουν το υπόλοιπο 45% της αξίας παραγωγής των Κατασκευών. 

Το μικρό μέγεθος των επιχειρήσεων φαίνεται να αποτελεί ένα εγγενές χαρακτηριστικό του κλάδου των κατασκευών στον ελληνικό καπιταλισμό, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο δείχνει να αντιμετωπίζει τη διακύμανση της ζήτησης για κατασκευή ποικίλων έργων διαφορετικού βαθμού τεχνικών απαιτήσεων, σε διαφορετικές περιοχές της χώρας. Η μελέτη τονίζει πως η ευελιξία αυτών των επιχειρήσεων για να επιβιώσουν σε αυτή τη συνθήκη βασίζεται κυρίως πάνω στην ελαχιστοποίηση του πάγιου κόστους και ειδικότερα κυρίως στη μέγιστη μείωση των αμοιβών του προσωπικού. Σημειώνεται και η σημασία του τόσο εκτεταμένου θεσμού των υπεργολαβιών στην περαιτέρω ευελιξία και στη μείωση των μισθών.

Η υστέρηση των επενδύσεων στην Ελλάδα –συγκριτικά με τον μέσο όρο στην ΕΕ-27 είναι γενικευμένη, δηλαδή δεν αφορά μόνο στις επενδύσεις σε υποδομές και κτίρια, αλλά επεκτείνεται σε όλες τις κατηγορίες επενδύσεων (π.χ. μηχανολογικό εξοπλισμό). Έντονη επίπτωση όμως σε αυτή τη διαφορά είχε η δραστική μείωση των επενδύσεων σε κατοικίες και άλλα κατασκευαστικά έργα στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. Ενδεικτικά, εδώ φαίνεται πως οι επενδύσεις σε κατασκευές αντιστοιχούσαν στο 6,0% του ΑΕΠ το 2024, έναντι 16,3% το 2007. Η απόκλιση για το 2024 σε σύγκριση με τον μέσο όρο της ΕΕ-27 ήταν ~5 ποσοστιαίες μονάδες, καθώς η Ελλάδα καταγράφει το χαμηλότερο ποσοστό επενδύσεων σε κατασκευές ως ποσοστό του ΑΕΠ μεταξύ των χωρών της ΕΕ.

Η δραστική μείωση του πραγματικού διαθέσιμου εισοδήματος μετά το 2008, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες (π.χ. φορολογία ακινήτων), οδήγησε σε σημαντική υποχώρηση των συναλλαγών στην εγχώρια αγορά ακινήτων, καθώς περιορίστηκε κατακόρυφα η ζήτηση. Ως αποτέλεσμα, οι τιμές των νέων διαμερισμάτων μειώθηκαν κατά 40% μεταξύ 2007 και 2017. Από τις αρχές του 2018 καταγράφεται -ωστόσο- συνεχής άνοδος των μέσων τιμών των νέων διαμερισμάτων σε ονομαστικούς όρους, με την αύξησή τους να φτάνει το 72% μέχρι τον Δεκέμβριο του 2024. 

Η καθαρή εισροή κεφαλαίων από το εξωτερικό για την αγορά ακινήτων φαίνεται πως έχει παίξει κρίσιμο ρόλο στην άνοδο των τιμών των ακινήτων, καθώς η τάση αύξησης των τιμών ακολουθεί αρκετά στενά την αύξηση αυτών των επενδύσεων. Ένα μεγάλο μέρος της αύξησης της εισροής κεφαλαίων οφείλεται στο πρόγραμμα της Golden Visa που ξεκίνησε τον Μάιο του 2013. 

 

Για την περίοδο 2022-2024 οι συνολικοί κινητοποιούμενοι πόροι στον κλάδο από το ΤΑΑ ανά έτος φαίνεται να είναι συνολικά ~2,5 φορές μεγαλύτεροι από τα αντίστοιχα συνολικά δάνεια που δόθηκαν από τα εγχώρια ΝΧΙ σε δραστηριότητες που αφορούν τον κλάδο. Δείκτης που δείχνει το μεγάλο βαθμό εξάρτησης της ανάπτυξης του κλάδου από αυτούς τους πόρους αλλά και την αβεβαιότητα όσον αφορά την περίοδο μετά την ολοκλήρωση των αντίστοιχων έργων (περίοδος 2027-2030 κατ’ εκτίμηση της μελέτης). 

Η μελέτη σημειώνει πως τους δύο πρώτους μήνες το 2025, για τους οποίους υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, παρατηρήθηκε κατακόρυφη πτώση των οικοδομικών αδειών για νέες κατοικίες σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο του προηγούμενου έτους, κατά -51% στο πλήθος και κατά -49% στην επιφάνεια των νέων κατοικιών. Η αβεβαιότητα που φαίνεται να προκλήθηκε από την απόφαση του ΣτΕ και την αναμενόμενη προσαρμογή της νομοθεσίας, σε συνδυασμό με την αναστολή έκδοσης αδειών που περιλάμβαναν τα κίνητρα του Ν.Ο.Κ., οδήγησαν πιθανότατα σε αυτή τη σημαντική μείωση, η οποία θα επηρεάσει την οικοδομική δραστηριότητα όπως αναμένεται να καταγραφεί κυρίως στο έτος 2026.

Θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη η πίεση που θα επιχειρηθεί να ασκηθεί για να παρακαμφθούν τα υπάρχοντα εμπόδια, δεδομένου και του πολύ μεγάλου ποσοστού των εργαζομένων στον κλάδο των επιχειρήσεων μέχρι 250 άτομα, που έχουν σημαντική δραστηριοποίηση στον τομέα της οικοδομής. Η ίδια η μελέτη του ΙΟΒΕ στο τέλος προεξοφλεί παρεμβάσεις για την “εξομάλυνση της αγοράς”, ειδικά από το 2026 και μετά που “βλέπει” ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις σε αυτό το κομμάτι αν αυτές δεν πραγματοποιηθούν.

Αντί επιλόγου

Συμπερασματικά λοιπόν, αν θέλαμε να κρατήσουμε κάποια σημαντικά σημεία -και με το βλέμμα στραμμένο στον εργαζόμενο κόσμο του κλάδου- θα μπορούσαμε να μείνουμε στα εξής:

• Είναι πράγματι απολύτως ξεκάθαρη η οικονομική ανάκαμψη του κλάδου, που προκύπτει, μεταξύ πολλών άλλων, και από τα πρωτοφανή μεγέθη ανεκτέλεστου. Ανάκαμψη που σε καμία περίπτωση δεν έχει μεταφραστεί και στην αντίστοιχη μισθολογική επαναφορά.  

• Είναι απολύτως σαφής η μείωση της παραγωγικότητας στον κλάδο τόσο σε σχέση με παλαιότερα όσο και με το με το μέσο όρο της ΕΕ-27.

• Η απασχόληση είναι ιδιαίτερα μειωμένη σε σχέση με τα προ-κρίσης επίπεδα γεγονός που συνδέεται άμεσα και με την εκτόξευση της εντατικοποίησης της εργασίας στον κλάδο.

• Τα στεγαστικά δάνεια φαίνεται να μην ακολουθούν την οικοδομική δραστηριότητα, από το 2014-2015 και μετά, κάτι που δείχνει ενδεχομένως και την όλο και μεγαλύτερη χρηματοδότηση του κλάδου της κατοικίας από επενδυτική σκοπιά και όχι στην κατεύθυνση της ιδιοκατοίκησης.

• Οι μικρές σε μέγεθος επιχειρήσεις αποτελούν δομικό χαρακτηριστικό του κλάδου κυρίως όσον αφορά τον τρόπο αντιμετώπισης της διακύμανσης της ζήτησης για πολλά και διαφορετικά έργα ανά τη χώρα. Κύριο σημείο επιβίωσης αυτών των εταιρειών αποτελεί η ελαχιστοποίηση του πάγιου κόστους και ειδικότερα των μισθών.

• Η καθαρή εισροή κεφαλαίων από το εξωτερικό για την αγορά ακινήτων φαίνεται πως έχει παίξει κρίσιμο ρόλο στην άνοδο των τιμών των ακινήτων, καθώς η τάση αύξησης των τιμών ακολουθεί αρκετά στενά την αύξηση των σχετικών επενδύσεων (π.χ. Golden Visa κλπ). 

• Η ανάπτυξη στον κλάδο δείχνει μεγάλο βαθμό εξάρτησης από τους πόρους του ΤΑΑ αλλά και την αβεβαιότητα όσον αφορά την περίοδο μετά την ολοκλήρωση των αντίστοιχων έργων. 

 

Βιβλιογραφία:

1. ΙΟΒΕ, Τάσεις, προκλήσεις και προοπτικές των Κατασκευών στην Ελλάδα – 2025 Μελέτη για το Ταμείο Μηχανικών Εργοληπτών Δημοσίων Έργων (ΤΜΕΔΕ).Κατασκευαστικές: Ευκαιρίες με έργα 10 δισ. αλλά και έξι παγίδες μετά το RRF, Οικονομικός Ταχυδρόμος

2. ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ: Συνεισφορά 5,9 δισ. ευρώ στο ελληνικό ΑΕΠ το 2024, Οικονομικός Ταχυδρόμος.

3. Κατασκευές: από πτώσεις και ηλεκτροπληξία τα εργατικά δυστυχήματα, Ecopress

4. ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΡΓΟΔΟΤΙΚΟΥΣ ΦΟΡΕΙΣ, ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ 22.06.25, Σωματείο Μισθωτών Τεχνικών

5. Karl Marx. Capital – A Critique of Political Economy, Volume I, Book One: The Process of Production of Capital, 1867

Κώστας Παπαβασιλείου, Πολιτικός Μηχανικός, μέλος της Αναμέτρησης

πηγή thepressproject.gr

View full Άρθρου

Ιδιαίτερα εμπεριστατωμένο το άρθρο του συναδέρφου Κώστα Παπαβασιλείου.

Απ ότι κατάλαβα όμως ή όλη ανάλυση είναι έως και το 2024.

 

Το κακό όμως είναι ότι στο τέλος του 24 (Δεκέμβρη) βγήκε η απόφαση του ΣτΕ που έβαλε σε «καραντίνα» τον Οικοδομικό κανονισμός όλης της Ελλάδας. Τον Ν.Ο.Κ.

Αυτό* έφερε ραγδαία καθίζηση της όλης Οικοδομικής δραστηριότητας της Ελλάδας με εξαίρεσης τους πολύ πολύ μεγάλους παίχτες (5-6 εταιρείες που έχουν >90% όλων των έργων ΣΔΙΠ και το Ελληνικό) με τα έργα που έχουν αναλάβει και όπως φαίνεται και από το άρθρο ΕΙΧΑΝ το μεγαλύτερο ανεκτέλεστο έργο και οι «κακές γλώσσες» λένε ότι κινδύνευαν και με πρόστιμα ή απεντάξεις (Τράπεζες, ΕΕ κ.λπ.)

Αυτός είναι και ένας λόγος που πάλι οι «κακές γλώσσες» λένε ότι τίποτα τυχαίο …. Και το Cherchez la femme,  είναι λιγότερο ισχυρό από το ψάξε το χρήμα ….

 

Σημείωση *

Ειδικά αν συνδυαστεί και με τις αποφάσεις για τα εκτός σχεδίου από το ΣτΕ που δεν κατάφεραν να μειώσουν στον μέγιστο βαθμό την Οικοδομική δραστηριότητα όπως ο ΝΟΚ