Δομικά υλικά και κατασκευαστικές τεχνικές στην Μινωική Κρήτη

Η επιλογή και χρήση των δομικών υλικών στη μινωική αρχιτεκτονική αποκαλύπτει υψηλό επίπεδο τεχνολογικής εξειδίκευσης και προσαρμοστικότητας. Η διαφοροποίηση των πρακτικών ανά περιοχή υποδηλώνει ευρεία τεχνογνωσία και αποτελεσματική αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος. Η μινωική αρχιτεκτονική αποτυπώνει βαθιά κατανόηση της σεισμικής επικινδυνότητας και αξιοποίηση υβριδικών συστημάτων ξύλου –λίθου που αύξαναν σημαντικά την ανθεκτικότητα των κατασκευών.

Δομικά Υλικά στη Μινωική Κρήτη

Η μινωική Κρήτη χαρακτηρίζεται από ένα ευρύ φάσμα οικισμών διαφορετικής κλίμακας και τυπολογίας, όπως η Κνωσός, τα Μάλια, τα Γουρνιά, ο Κομμός και η Κάτω Ζάκρος. Πολλοί από αυτούς τους οικισμούς περιλάμβαναν σύνθετα μνημειακά σύνολα, τα λεγόμενα «ανάκτορα», που μαρτυρούν υψηλό επίπεδο αρχιτεκτονικής οργάνωσης. Αν και η μινωική αρχιτεκτονική είναι πολυδιάστατη και κάνει χρήση ποικίλων σύνθετων υλικών, υπάρχουν αρκετά κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ των κατασκευών, οικιακών και ανακτορικών.

Όσον αφορά στα δομικά υλικά, τα βασικότερα από αυτά περιλαμβάνουν τον λίθο, τη γαιώδη μάζα (ωμόπλινθους και επιχώματα), την άργιλο, τα ασβεστοκονιάματα και ενίοτε οργανικά υλικά. Κάθε υλικό χρησιμοποιήθηκε σε πολλαπλά κατασκευαστικά μέλη, προσαρμοζόμενο στις τοπικές γεωλογικές και περιβαλλοντικές συνθήκες.

Λίθος

Ο λίθος αποτελεί το πιο συχνά και καλύτερα διατηρημένο υλικό. Προερχόμενος κυρίως από τοπικούς σχηματισμούς, χρησιμοποιήθηκε σε ευρύ φάσμα μορφών: από ακατέργαστους λίθους έως λαξευμένες πλάκες. Η λιθοδομή περιλαμβάνει τόσο μεγάλες λιθόπλακες μήκους 1,5–2,5 m, συχνά σε παράλληλες σειρές, όσο και τοιχοποιίες με μικρότερους λίθους, όπως στη Φαιστό και στο Παλαιόκαστρο. Επιπλέον, σχιστόλιθοι διαφόρων αποχρώσεων χρησιμοποιήθηκαν για λιθόστρωτα, διαδρόμους και επικαλύψεις στεγών. Κροκάλες αξιοποιήθηκαν ως υλικό πλήρωσης σε τρίστρωτες τοιχοποιίες και, σε ειδικές περιπτώσεις, ως ανθεκτικά δάπεδα, όπως στον «Βασιλικό Δρόμο» στην Κνωσό ή στα καλντερίμια στα Μάλια.

Άργιλος

Η άργιλος χρησιμοποιήθηκε ως συμπυκνωμένη μάζα για στιβαρά δάπεδα ή ως επίχρισμα τοιχοποιίας, συχνά χρωματισμένο ερυθρό. Σε πιο εξειδικευμένες εφαρμογές ενισχυόταν με χαλίκια, φυτικές ίνες ή σχιστόλιθο. Οι αποχρώσεις της (λευκή, κιτρινωπή, ερυθρή) αντανακλούν την ποικιλία των τοπικών αποθέσεων.

Γαιώδη Υλικά και Ωμόπλινθοι

Παρά τη σημασία τους, τα γαιώδη υλικά έχουν υποτιμηθεί ερευνητικά, κυρίως λόγω της μειωμένης ανθεκτικότητας τους στις περιβαλλοντικές συνθήκες και ειδικότερα στο υγρό μεσογειακό κλίμα, γεγονός που κατέστησε δύσκολη τη διατήρηση τουςαλλά και λόγω της αντίληψης ότι συνδέονται με κατασκευές ταπεινού χαρακτήρα, αποκλείοντάς τα από μνημειακά ή δημόσια κτίρια. Ωστόσο, τα διαθέσιμα δεδομένα καταδεικνύουν την εκτεταμένη χρήση τους τόσο σε ανακτορικές όσο και σε μη ανακτορικές δομές, ενώ η διατήρησή τους οφείλεται συχνά σε θερμικά επεισόδια (π.χ. πυρκαγιές) που εμπόδισαν την αποσάθρωση.

Η γη χρησιμοποιήθηκε είτε σε ξηρή μορφή είτε ως συνεκτική μάζα για πλήρωση τοίχων. Η πιο διαδεδομένη της μορφή ήταν οι ωμόπλινθοι, προϊόν μίγματος αργιλικού εδάφους και οργανικών ινών. Ειδική χρήση αποτελεί το «λεπιδόχωμα», μίγμα αργίλου και αποσαθρωμένου σχιστόλιθου, που λειτουργούσε ως υλικό στέγης.

Ξύλο

Το ξύλο αποτέλεσε κύριο φέρον στοιχείο της μινωικής δόμησης, ενσωματωμένο σε σύνθετα τρισδιάστατα πλαίσια πεσσών και ανοιγμάτων. Η συνεργασία του με τη λαξευτή λιθοδομή και την αργολιθοδομήπαρείχε δυσκαμψία και αυξημένη πλαστιμότητα στην κατασκευή, προσομοιάζοντας λειτουργικά σύγχρονα συστήματα πλαισίων–τοιχωμάτων και ενισχύοντας τη σεισμική του απόδοση.

Μάλλια, χρύση ξύλου σε κατασκευή. Πηγή:  https://www.estia.tv/arxaiologia/arxaiologia/item/185-mia-anafora-ston-tropo-domisis-ton-minoikon-anaktoron

Συμπερασματικά, η επιλογή και χρήση των δομικών υλικών στη μινωική αρχιτεκτονική αποκαλύπτει υψηλό επίπεδο τεχνολογικής εξειδίκευσης και προσαρμοστικότητας. Τα υλικά εφαρμόζονταν με βάση τις μηχανικές και λειτουργικές τους ιδιότητες, σε συνδυασμό με τη διαθεσιμότητα τοπικών πόρων. Η διαφοροποίηση των πρακτικών ανά περιοχή υποδηλώνει ευρεία τεχνογνωσία και αποτελεσματική αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος.

Κνωσός. Η βασιλική έπαυλις. ΚΓ’ ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Michailidou, A., Knossos. A Complete Guide to the Palace of Minos, Ekdotike Athinon, Athens 1993, σ. 111, εικ. 61. Πηγή: https://www.fhw.gr/chronos/02/crete/gr/habitance/index4.html

Κατασκευαστικές τεχνικές και μινωικές κατασκευές

Η μινωική αρχιτεκτονική αποτελεί εξέλιξη μιας κοινωνίας με ισχυρή νεολιθική αγροτική βάση. Τα ανάκτορα της Εποχής του Χαλκού, κορυφαία δείγματα μινωικής δόμησης, μοιράζονται κοινό μορφολογικό πρότυπο αλλά διαφοροποιούνται σε κλίμακα: η Κνωσσός κάλυπτε περίπου 17.400 m², τα Μάλλια 9.800 m², η Φαιστός 8.300 m² και η Ζάκρος 4.250 m². Γύρω τους αναπτύχθηκαν εκτεταμένοι οικισμοί και ιδιωτικές κατοικίες μνημειακής αρχιτκετονικής.

Το ανάκτορο της Κνωσού. Πηγή: Warren, Peter M. 1985. “Minoan Palaces.” Scientific American 253 (1): 94–103

Η μινωική αρχιτεκτονική διαφοροποιείται ριζικά από την κλασική συμμετρία της αρχαιότητας, παρουσιάζοντας έναν πολύπλοκο και ασύμμετρο χαρακτήρα. Τα βασικά μορφολογικά στοιχεία της διαμορφώνονται ήδη από τη Μεσομινωική περίοδο (περ. 1900 π.Χ.) και περιλαμβάνουν κίονες, φωταγωγούς, συστήματα πολλαπλών ανοιγμάτων και θυρώματα τοποθετημένα σε μικρή απόσταση από τις γωνίες των κτιρίων. Συνηθισμένη είναι και η εναλλαγή κιόνων και πεσσών, καθώς και οι κλίμακες που αλλάζουν κατεύθυνση από όροφο σε όροφο, ενισχύοντας την τρισδιάστατη πολυπλοκότητα των κτηρίων.

Τα χαρακτηριστικά αυτά μεταφέρονται και στις επαύλεις και τις ιδιωτικές κατοικίες, που λειτουργούν ως μικρογραφίες των ανακτόρων, διατηρώντας την ασυμμετρία, τη διαφοροποίηση ύψους της στέγης και την εσωτερική οργάνωση σε εξειδικευμένους χώρους. Παρά τις κατά τόπους προσθήκες και επεκτάσεις, ο αρχικός σχεδιασμός είναι εμφανής στα εξελιγμένα συστήματα αποχέτευσης, εξαερισμού και στους διαδρόμους που επιτρέπουν άνετη κυκλοφορία.

Οι Μινωίτες τεχνίτες ανέπτυξαν το σύστημα του πολύθυρου, επιτυγχάνοντας τολμηρές λύσεις με πολλαπλά ανοίγματα στο ισόγειο — εκεί όπου άλλοι πολιτισμοί αύξαναν τη μάζα, οι Μινωίτες αφαιρούσαν. Η εκτεταμένη χρήση ξύλινων φερόντων στοιχείων (κίονες, πεσσοί, πλαίσια) μείωσε τα φορτία στους ανώτερους ορόφους και αντικατέστησε τις συμπαγείς τοιχοποιίες. Τα ανοίγματα και ο φωτισμός αποτελούν καθοριστικές καινοτομίες, δημιουργώντας μια αρχιτεκτονική χωρίς προηγούμενο και χωρίς συνέχεια στη μεταγενέστερη ιστορία.

Τα στενά δωμάτια, συχνά επιμήκη ή διαμορφωμένα ως διάδρομοι, παρουσιάζουν πλάτος περίπου 1 m, ενώ οι ευρύτεροι χώροι σπανίως υπερβαίνουν τα 3 m, όριο που αντιστοιχεί στο μέγιστο δυνατό άνοιγμα χωρίς κεντρικά υποστυλώματα. Η θεμελίωση γινόταν είτε απευθείας στο φυσικό έδαφος ή βράχο είτε σε εκσκαφή, ιδίως σε χαλαρά εδάφη ή πολυστρωματικές αποθέσεις.

Οι τοιχοποιίες διακρίνονται σε τρίστρωτες (με δύο λιθόκτιστες παρειές και ενδιάμεση επίχωση) ή σε δίστρωτες, δηλαδή σειρές αδρά λαξευμένων λίθων με ή χωρίς διάτονα λιθοσώματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μεγαλύτεροι λίθοι τοποθετούνταν στα κατώτερα τμήματα ή στις γωνίες για βελτίωση της φέρουσας ικανότητας. Η ανωδομή αποτελούνταν συχνά από ωμοπλίνθους συνδεδεμένους με αργιλικό κονίαμα, ενώ η δομή τους ενισχυόταν με οριζόντια και κατακόρυφα ξύλινα διαζώματα (σενάζ). Οι επιφάνειες επιχρίζονταν με αργιλικό επίχρισμα με οργανικές προσμίξεις ή με ασβεστοκονίαμα, το οποίο συχνά χρησιμοποιούνταν στα ανώτερα τμήματα για μεγαλύτερη συνοχή και ανθεκτικότητα.

Δίστρωτες τοιχοποιίες α) με πυκνά διάτονα λιθοσώματα, β) με αραιά διάτονα λιθοσώματα, γ) χωρίς διάτονα λιθοσώματα. Πηγή: ΚΑΔΕΤ

Τρίστρωτη τοιχοποιία. Πηγή: ΚΑΔΕΤ

Οι στέγες των κτηρίων παραμένουν λιγότερο τεκμηριωμένες, αλλά συχνά απαντώνται οριζόντιες ξύλινες δοκοί με καλαμωτή και επικάλυψη αργιλικής γης, ενώ κατά τόπους χρησιμοποιούνταν σχιστόλιθοι για τη διαμόρφωση βατής επιφάνειας. Τα δάπεδα ήταν συνήθως πατητού πηλού ή πλακόστρωσης με σχιστόλιθο.

Η εξέλιξη της ισόδομης τοιχοποιίας στην Κρήτη ξεκινά με λιθορριπές και ωμοπλινθοδομή, και εξελίσσεται στη χρήση ορθοστατών σε σημαντικά κτίρια, όπως στη Φαιστό και στον Χρυσόλακκο. Οι λαξευμένες υποδοχές στους ορθοστάτες δείχνουν αγκύρωση οριζόντιων ξύλινων στοιχείων, τα οποία συνέδεαν τη λίθινη βάση με την ανωδομή, επιβεβαιώνοντας ότι δεν υπήρχε ισόδομη τοιχοποιία στους επάνω ορόφους.

Φαιστός, νοτιοδυτική όψη τοίχου με ορθοστάτες του Πρώτου Ανακτόρου, με θέα προς τα νοτιοανατολικά. Πηγή: Shaw, Joseph W. 1983. “The Development of Minoan Orthostates.” American Journal of Archaeology 87 (2): 213–216

Αντισεισμικός σχεδιασμός

Η ερμηνεία των αρχαιολογικών καταστροφών ως αποτέλεσμα σεισμών έχει μακρά ιστορία στη μινωική έρευνα. Μετά τον ισχυρό σεισμό που έπληξε την Κρήτη το 1922, ο Sir Arthur Evans θεώρησε ότι οι ζημιές στο Ιερό των Διπλών Πελέκεων της Κνωσού θα μπορούσαν να προκληθούν μόνο από ανάλογο ή ισχυρότερο ιστορικό σεισμό. Η άποψή του οδήγησε στη διατύπωση μιας καθολικής σεισμικής καταστροφής στις αρχές του 17ου αι. π.Χ., η οποία για δεκαετίες χρησιμοποιήθηκε ως εξήγηση για την εγκατάλειψη ή καταστροφή ορισμένων θέσεων χωρίς άλλα ιστορικά δεδομένα. Η ερμηνευτική αυτή ευκολία, όμως, αγνόησε βασικές παραμέτρους της σεισμικής επικινδυνότητας —όπως τον τρόπο διάδοσης των σεισμικών κυμάτων, την τοπική γεωλογία και τις ιδιαιτερότητες των κατασκευών— και οδήγησε στη λανθασμένη συγχώνευση πολλαπλών, χρονολογικά διακριτών σεισμικών γεγονότων.

Η σεισμική συμπεριφορά των κτηρίων είναι εξαιρετικά σύνθετη, καθώς επηρεάζεται από τα χαρακτηριστικά του σεισμού, το έδαφος, τη μάζα και την κατανομήτης καθ’ ύψος, την απόσβεση, τα υλικά, τη δυσκαμψία και αντοχή των φερόντων στοιχείων, αλλά και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ φερόντων και μη φερόντων τμημάτων. Ιδιαίτερα προβληματική θεωρείται η άνιση κατανομή μάζας και δυσκαμψίας, όπως και η ανέγερση νέων κατασκευών πάνω σε υπολείμματα παλαιότερων φάσεων.

Στα μινωικά ανάκτορα, ο εκτεταμένος συνδυασμός ξύλου και λιθοδομής αποτελεί κρίσιμη παράμετρο της αντισεισμικής τους συμπεριφοράς. Η χρήση ξύλου – ελαφρού υλικού με υψηλή εφελκυστική αντοχή –  μείωνε τα φορτία των ανώτερων ορόφων, ενώ ισχυρά ξύλινα πλαίσια, είτε αυτοτελή είτε ενσωματωμένα σε λιθόκτιστους τοίχους, λειτουργούσαν ως φέροντα στοιχεία σε όλα τα επίπεδα. Το σύνθετο σύστημα ξύλινων πλαισίων και τοιχοποιίας (από ισόδομη ή τρίστρωτη/δίστρωτη) εκτεινόταν πιθανότατα έως τον τελευταίο όροφο. Μελέτες ιστορικών ξύλινων πλαισίων δείχνουν ότι αυτά μπορούν να απορροφήσουν σημαντική ενέργεια και να παραμορφωθούν χωρίς άμεση κατάρρευση — στοιχείο κρίσιμο για την αντισεισμική προστασία.

Οι οπές και τα ανοίγματα, συνήθως ευάλωτα σε σεισμικές δράσεις, ενισχύονταν στη νεοανακτορική αρχιτεκτονική με στιβαρά ξύλινα πλαίσια που λειτουργούσαν ως φέροντα στοιχεία, φέροντας ουσιαστικά μέρος των κατακόρυφων και οριζόντιων φορτίων. Η πρακτική αυτή τοποθετείται στο πλαίσιο μιας ευρύτερης, διεθνώς καταγεγραμμένης παράδοσης χρήσης ξύλου ως βασικού αντισεισμικού μηχανισμού, όπως στα συστήματα casa baraccata, gaiola pombalina και Λευκάδας.

Συνολικά, η μινωική αρχιτεκτονική αποτυπώνει βαθιά κατανόηση της σεισμικής επικινδυνότητας και αξιοποίηση υβριδικών συστημάτων ξύλου–λίθου που αύξαναν σημαντικά την ανθεκτικότητα των κατασκευών.

Κνωσσός ανάκτορο, Πηγή: https://www.estia.tv/arxaiologia/arxaiologia/item/185-mia-anafora-ston-tropo-domisis-ton-minoikon-anaktoro

* Μαρία Ε. Πατσούρα, Διπλ. Πολ. Μηχανικός Α.Π.Θ. MSc Αειφόρος Σχεδιασμός Τεχνικών Έργων Α.Π.Θ.

Φίλη της Επιτροπής Πρωτοβουλίας (μινωικός πολιτισμός UNESCO)

Βιβλιογραφία

Daróczi, Tibor-Tamás. 2016. Early Minoan Domestic Architecture: A Preliminary Study of Cretan Early Bronze Age Architecture.Acta Musei Napocensis 53/1: 9–60.

Lorenzon, Marta. 2021. “From Chaff to Seagrass: The Unique Quality of Minoan Mudbricks.” Journal of Archaeological Science: Reports 40: 103122.

Shaw, Joseph W. 1983. “The Development of Minoan Orthostates.” American Journal of Archaeology 87 (2): 213–216.

Shaw, Joseph W. 2010. “Setting in the Palaces of Minoan Crete.” In Cretan Offerings: Studies in Honour of Peter Warren, 303–314. British School at Athens Studies 18.

Tsakanika, Eleftheria. 2017. “Minoan Structural Systems: Earthquake-Resistant Characteristics.” In Minoan Earthquakes: Breaking the Myth through Interdisciplinarity, edited by Simon Jusseret & Manuel Sintubin, 267–304. Leuven: Leuven University Press.

Warren, Peter M. 1985. “Minoan Palaces.” Scientific American 253 (1): 94–103

πηγή ecopress.gr